Непэ Адыгеим ятӏокӏэнэрэу къэзгъэзэжьыгъэхэм Ямафэ щыхагъэунэфыкӏы. Мы мафэр агъэнэфэгъагъ илъэси 150 ехъоу зичӏыгу рафыгъагъэхэ ятэжъхэм ячӏыгужъ къэзгъэзэжьыгъэхэ адыгэхэм апае. Ау ащ емылъытыгъэу, Адыгеим цӏыфыбэмэ къыщаӏо, мэфэкӏымкӏэ ушъхьагъухэр зэрэщымыӏэхэр, сыда пӏомэ хэкум джырэкӏэ къитӏысхьажьышъущтхэр бэхэпышъ.

Илъэс 19 узэкӏэӏэбэжьмэ Адыгеим щыпсэунэу къэзгъэзэжьыгъэ Иорданием щыщ адыгэу Исхакат Фади джырэ нэсфэ фэбанэ Урысыем зэрицӏыфыр къыушыхьатыным. Ащ елъытэ, ар къызыхъушъущтыр, хэхэс адыгэхэр урысые хэкогъухэу къызалъытэхэкӏэ ары ныӏэп.

«Урысыем ицӏыфхэу хэхэс адыгэхэр лъэпсэ зэфэшъхьафхэмкӏэ къалъытэх: зым урысыбзэр зэрэзэрихьэрэр къэзгъэнафэрэ уплъэкӏуным пхырыкӏыгъ, зым Урысыем ицӏыф шъхьагъусэ фэхъугъ, ау хэкогъу лъэгапӏэр зы нэбгырэми тихэкукӏэ джыри къыфагъэшъошагъэп», — ащ къыриӏотагъ OC Media-м.

Фади ятэжъхэр я XIX лӏэшӏэгъум иятӏонэрэ ӏахь Иорданием кощыжьыгъагъэх Адыгэ хэкоу, Темыр-Къохьапӏэ Кавказым ианахь ӏахьышхоу хъущтыгъэр, урысые пачъыхьагъум заокӏэ зештэ нэуж. Ащ исыгъэ цӏыфхэм янахьыбэр заом хэкӏодагъэх, илыягъэ арагъэкӏыгъ ыкӏи лъэпкъгъэкӏод арашӏылӏагъ. Ащ къыкӏэлъыкӏоу адыгэ чӏыгухэм урысхэр ыкӏи фэшъхьаф лъэпкъ купхэр арагъэтӏысхьагъэх. Непэ Пшызэ шъолъырым, Адыгеим ыкӏи Къэрэщэе-Щэрджэсым ижъыкӏэ щыхэкурыс адыгэхэр щыбэп. Къэбэртэе-Бэлъкъар хэкур ары адыгэхэр зыщынахьыбэхэр.

Фади урысыбзэр зэрэзэрихьэрэр уплъэкӏуным къызэригъэлъэгъуагъэм емылъытыгъэу, Урысыем зэрицӏыфыр къаушыхьатыгъэп, ащ ехъоу ар къаушыхьатыгъэп Адыгеим иунэшъошӏхэм ащ къызытырагъэпытыхьами Иорданием зэрицӏыфыр ыгъэтӏылъынэу.

«Мы ӏофым илъэсрэ ныкъорэм къыщежьэу илъэситӏум нэс уахътэ техьа ыкӏи сэркӏэ лъэпӏэ дэд. Нотариусым дэжь гъэтӏылъынымкӏэ тхьапэр щыстхыгъ, а тхьапэм итехыгъэу Иорданием зызэрицӏыфымкӏэ хьаӏу зэрысӏорэр зэрытыр (доллар 1 000 ыуас) езгъэхьыгъ Иорданием илӏыкӏо унэу Урысыем щыӏэм. Ау Адыгеим щылажьэрэ къэралыгъо зекӏо къулыкъум иӏахьэ ар фикъугъэп», — къыриӏуагъ ащ OC Media-м.

Къэгъэзэжьыныр зилъэпкъкӏэ урыс закъохэм апай

«Хэкогъукӏэ алъытэрэм икъиӏотыкӏын (урысые хэбзэгъэуцугъэм) щыӏ, ыкӏи ӏэкӏыб адыгэхэр ӏо хэмылъэу мы къиӏотыкӏынэу хабзэм хэтым къыхеубытэх», — къыриӏотагъ OC Media-м адыгэ депутатэу ыкӏи адыгэ бэдауш ӏофшӏакӏоу Бэгъушъэ Адам. Ау ащ емылъытыгъэу, урысые унэшъошӏхэм ащ къыраӏуагъ хэхэс адыгэхэр Урысыем ицӏыфхэу зэрамылъытэхэрэр ыкӏи «мыщ икъэушыхьатын къатрэп».

«Урысыем икъэралыгъо политикэу ӏэкӏыбым щыӏэ хэкогъухэм афэгъэхьыгъэу» 1999 илъэсым аштагъэм къыдхэлъытагъэу, хэкогъухэу къалъытэхэрэр, «цӏыфхэу ыкӏи ащ къатекӏыгъэхэу, Урысыем иӏэкӏыб щыпсэухэрэу ыкӏи Урысыем ичӏыгу ижъкӏэ щыпсэухэрэ лъэпкъхэм ащыщхэр ары». Хабзэм хэкогъухэм амал къареты «Урысыем ицӏыфхэу къалъытэнымкӏэ фитыныгъэ гъэпсынкӏэгъэ шъуашэм илъэу» ыкӏи Урысыем къэзгъэзэжьынэу фаехэм ӏэпыӏэгъу афещэи.

Бэгъушъэм игущыӏэхэмкӏэ, гъэунэфыгъэ уахътэ имыӏэу Адыгеим щыпсэунхэу адыгэхэр къызэрыкӏошъухэрэр ӏэкӏыб къэралыгъорысхэр хэкум къызэрихьэхэрэм афэдэу ары ныӏэп. Ар зыфызэшӏокӏышъугъэхэм адэжь гъэнэфагъэ къулыкъухэр къэкӏох, упчӏэхэр къаратых ыкӏи «ӏофшӏэнымкӏэ хьылъагъэхэр къыхалъхьэх».

«Зэкӏэмкӏэ къэлъагъо, адыгэхэр ячӏыгужъ къагъэзэжьыным унэшъошӏхэр зэрэпэмыгъокӏхэрэр», — елъытэ Бэгъушъэм.

2012 илъэсым тыгъэгъазэм адыгэ бэдауш куп заулэмэ мы упчӏэр къыщаӏатыгъагъ Шъолъыр ӏофхэмкӏэ Министерствэм епхыгъэ урысые Департаментэу лъэпкъ зэфыщытыкӏэхэм фэгъэхьыгъэм. Департаментым ипащэу Журавский Александр джэуап къытыжьыгъагъ, «джырэ Сирием щыӏэ адыгэхэм ятэжъхэр ащыпсэущтыгъэхэу чӏыпӏэхэу, ахэр 1864 илъэсым Осмэн пачъыхьагъум мыкощыжьхэрэ Урысые къэралыгъом хэмыхьащтыгъэхэм, ыкӏи ахэр Урысые къэралыгъом щыщыгъэхэу уемыплъышъущтэу».

Къэбэртэе-Бэлъкъарым щыӏэ адыгэ бэдауш купэу «Къэбэртэе зэфэс» зыфиӏорэм ипащэу Бешто Аслъан къыщхигъэщыгъ OC Media-м зэдэгущыӏэгъоу дыриӏагъэм, адыгэхэр зэрыс хэкухэм — Адыгеим, Къэрэщэе-Щэрджэсым ыкӏи Къэбэртэе-Бэлъкъарым — илъэситф къэс щыхагъэунэфыкӏы ахэр Урысыем зэрэхэхьагъэхэр, ыкӏи мыр икъун фэдиз ушъхьагъу, адыгэхэр урысые хэкогъухэу зэрэщытыр къэзыушыхьатрэр, ыкӏи къэгъэкощыжьын зэхэгъэуцуагъэхэр ахэми къателъытагъэ зэрэхъунхэ фаехэр. «Ау ар къэхъурэп», — елъытэ Бешто.

[OC Media-м шъущедж: «Фаекӏэ хэхьаныгъ», е «лъэпкъгъэкӏодым итхьамыкӏагъу»: Къэбэртэе-Бэлъкъарым щыӏэ мэфэкӏ мафэхэм яӏофыгъу»]

Урысыем ихьыкумэт илӏышъхьэу Медведев Дмитрий бэдзэогъум и 7 ӏо къышӏыгъ, Къэрэщэе-Щэрджэс хэкумрэ Щэщэнымрэ зэрахагъэхьагъэхэрэр хэкогъухэм якъэщэжьын епхыгъэ зэхэгъэуцуагъэм. Ыпэкӏэ Темыр Кавказымкӏэ Ставрополье закъор ары ащ хэтыгъэр. Къэрэщэе-Щэрджэсым 2020 илъэсым нэс нэбгрэ 375 къэкӏожьынхэу къыдхэлъытагъ зэхэгъэуцуагъэм.

Медведевым игущыӏэхэмкӏэ, зэхэгъэуцуагъэм къызэрэдэлъытагъэу, къагъэкощыжьыщтых «специалист тегъэпсыхьагъэхэр ыкӏи лэжьакӏохэр, мыр экономикэм игъэпытэп теуфэгъэщт». Адыгэ бэдаушхэмрэ активистхэмрэ алъытэ, адыгэхэм мы зэхэгъэуцуагъэр агъэфедэшъунымкӏэ яцыхьэ темылъэу.

Сирием къикӏэу Адыгеим

Тыгъужъ Нарт илъэс 24 ыныбжь, ар Мыекъопэ Къэралыгъо Технолог апшъэрэ еджапӏэм ӏэзэн ӏахьым щеджэ. Бэмышӏэу ныбжьыкӏэм къыгъэшъыпкъагъ урысыбзэр зэрэзэрихьэрэр ыкӏи Урысыем ицӏыфэу къалъытагъ. Нарт къалэу Дамаск къыщыхъугъ. Илъэсихкӏэ узэкӏэӏэбэжьмэ, ащ илъэс 17 ыныбжь зэхъум, иунагъо игъусэу ар Адыгеим къэкӏожьыгъ Сирием заоу щыӏэм ыпкъ къикӏэу.

«Тиунагъо бэшӏагъэ Адыгеим къэкӏожьынэу зырихъухьэщтыгъэр, сыда пӏомэ ар тичӏыгужъ. Ыпэкӏэ Адыгеим заулэрэ тыщыӏагъ. (…) Апэрапшӏэу, сэ исхъухьэщтыгъэ гурыт гъэсэныгъэр Сирием щызэзгъотынышъ, ащ ыуж сиеджэн Урысыем апшъэрэ еджапӏэм щыпыздзэжьынэу. Ау заом тигухэлъхэр зэхигъэтэкъуагъэх», — къыреӏуатэ Тыгъужъ Нарт OC Media-м.

Нарт урысыбзэр зэримышӏэщтыгъэм къыхэкӏэу, еджэныр я 10 классым щыригъэжьэнэу хъугъэ.

«Сэ лъэшэу къыздеӏагъэх кӏэлэегъаджэхэри къыздеджэщтыгъэхэри. Егъашӏэм хамэу Адыгеим сшъхьа щыслъытагъэп. Синыдэлъфыбзэу адыгабзэр зэрэсшӏэщтыгъэм ишӏогъэшхо къысэкӏыгъ ыкӏи ӏэпыӏэгъу къысфэхъугъ», — къеӏо ащ.

«Къэблэгъэрэ уахътэм сшыпхъоу Диани джаущтэу урысыбзэр зэришӏэрэр къыщигъэшъыпкъэжьынэу ары Адыгеим иӏэкӏоцӏ ӏофхэмкӏэ Министерствэм епхыгъэ уплъэкӏун купым. Сянэ-сятэхэр джырэкӏэ Швецием щэпсэух, ащ щэлажьэх ыкӏи мылкукӏэ ӏэпыӏэгъу къытфэхъух. Тэ тэгугъэ хьылъагъохэм зэкӏэм тапхырыкӏынэу ыкӏи блэгъэ уахътэм тызэӏукӏэжьынэу», — еӏо Нарт.

Сирием къикӏыжьыгъэ адыгабэмэ Адыгеим щыпсэуныр къафэпсынкӏэп. Сирием щыщ адыгэу Хабак (Шауаж) Джанти, Нарт фэдэу, Адыгеим къэкӏожьыгъ 2012 илъэсым Дамаск пэгъунэгъу адыгэ къуаджэу Мардж-Султӏан къикӏыжьи. Джы дэдэм Джанти щеджэ Адыгэ Къэралыгъо Апшъэрэ еджапӏэм. OC Media-м ащ къыриӏотагъ, Адыгеим охътэ гъэнэфагъэм щыпсэунымкӏэ изын зэриӏэр, янэ-ятэхэм — охътэ мыгъэнэфагъэм. Ащ яунагъо пае Адыгеим ит чылэу Пэнэхэс унэе унэ къащыратыгъ охътэ гъэнэфагъэм чӏэсынхэу.

«Бзэмрэ ӏофшӏапӏэмрэ япхыгъэ социо ӏофыгъохэр щыӏэх. ӏофшӏапӏэ дгъотын тлъэкӏрэп, ау къызыдгъоткӏэ, лэжьапкӏэр цӏыкӏэу къычӏэкӏы. Тхьапэхэм ягъэхьазырын лъапӏэ дэд, гущыӏэм пае, урысыбзэр зэрыпшӏэрэмкӏэ ушэтын тхьапэм сомэ мини 6 ыуас (доллар 95), зэдзэкӏыным — мини 2 (доллар 32), етӏанэ нотариусым ифэӏо-фашӏэхэр ыкӏи нэмыкӏхэр», — Джанти къыриӏотагъ OC Media-м.

Ащ къеӏо, банкым кредит къыӏыпхыным пае, ку псынкӏэ къэпщэфыным пае, урысые паспортыр уиӏэн фае, ар ежьым иӏэп. Тӏэкӏу шӏэмэ Джанти Адыгеим икъэлэ шъхьаӏэу Мыекъуапэ щеджэнэу кӏонэу зегъэхьазыры, мыщ ӏофыгъуакӏэхэр къегъэтэджых.

«Сыдэущтэу зэкӏэ икӏэрыкӏэу езгъэжьэщта, унэр бэджэндэу сомэ мин 11–12 (доллар 175–190) сштэмэ? Гущыӏэм пае, силэжьапкӏэ сомэ мин 30 хъумэ (доллар 476) ащ щыщэу унапкӏэр сомэ мин 12 (доллар 190) хъумэ, унэ ӏыгъын фэӏо-фашӏэхэр — мини 2 (доллар 32), джыри шхыныгъохэм атефэщтыри хэбгъэкӏыжьмэ, зыгори къэнэжьрэп», — еӏо ныбжьыкӏэм.

Экономикэ ушъхьагъухэр

Адыгэ бэдауш лэжьакӏоу ыкӏи Пшызэ шъолъыр «Адыгэ Хасэ»-м ипащэу Сэхъутэ Аскэр OC Media-м къыриӏопщыгъ, Сирием щыщ адыгэхэр ыужрэ илъэсих-блым дэгъоу хэкум зыресэжьыгъэхэр. Ахэм нахьыбэрэмкӏэ, унэ зэтелъхьан ӏофым, фэӏо-фашӏэхэм, гъэсэныгъэм ыкӏи медициным ащэлажьэх.

«Бэмэ апшъэрэ гъэсэныгъэр щызэрагъэгъотыгъ апшъэрэ еджапӏэхэм. Зыхэр ясэнэхьаткӏэ мэлажьэх, зыхэр ӏофшӏапӏэ лъэхъух. Къэралыгъом ицӏыфхэу къалъытагъэхэ кӏалэхэм дзэ къулыкъу ахьынэу къяджэх. Ахэтых, зэкӏэлъхьэныгъэ къызэратыгъэхэр урысыбзэр нахь куоу зэрагъэшӏэным фэшӏкӏэ», — къыӏотагъ Сэхъутэм.

Бэдауш лэжьакӏом къыхегъэщы, Сирием щыщ адыгэ макӏ, апэрэмкӏэ заом къыхэкӏэу Европэм ихьагъэхэм ащыщхэу, Урысыем къихьажьыгъэхэр. Сэхъутэм игущыӏэхэмкӏэ, социо-экономик щытыкӏэм къыхэкӏэу, лэжьэпӏэ пытэ зэрямыӏэр ыкӏи унэхэр зэрэщымыӏэхэр пэрыохъу мэхъух хэку щыӏакӏэм хэхэс адыгэхэр щесэжьынхэм.

«Зэкӏэмкӏэ, къэӏогъэн фае, ахэм къинышхо зэралъэгъурэр. Уахътэ джыри текӏын фае, икъу фэдизэу алъакъо къытеуцонхэмкӏэ. Джы дэдэм адыгэхэр Сирием къикӏхэу хьакӏапӏэ къэкӏох ныӏэп», — кӏэух къешӏыжьы ащ.

Зекӏон квотэхэр

Бэдауш купэу «Мыекъопэ Адыгэ Хасэ» зыцӏэм ипащэу Чундышк Заурбий игущыӏэхэмкӏэ, зекӏо квотэхэр джыри зы пэрыохъух адыгэ хэхэсхэм Адыгеим къагъэзэжьынымкӏэ. Ащ къыхегъэщы, мы илъэсым Адыгеим къитӏысхьан зышӏоигъо ӏэкӏыб къэралыгъохэм яцӏыфхэм ателъытагъэу квотэ 600 мынахьыбэ къызэрэхагъэкӏыгъэр, ыкӏи зэрэмынафэр адыгэ цӏыф тхьапша ахэмкӏэ хэкум къэкӏожьын зылъэкӏыщтыр — ар елъытыгъ а квотэхэмкӏэ шӏоигъоныгъэ къыхэзгъэщхэрэм.

«Адыгеим къэкӏожьынхэмкӏэ анахь «охътэ стырым», гущыӏэм пае, сирие адыгэхэм, квотэхэм зэкӏэм ащыщэу процент 35-40 хъущтыгъэ адыгэхэм ателъытэгъэгъэ чӏыпӏэхэр. Джы дэдэм адыгэхэу квотэхэмкӏэ къэкӏожьхэрэр щыӏэп пӏоми ухэукъощтэп», — къыриӏуагъ Чундышком OC Media-м.

Ащ къычӏегъэтхъы, сирие адыгэу Адыгеим бэмышӏэу къэзгъэзэжьыгъэ зы нэбгыри зэримышӏэрэр — «ащ фэдэ къакӏоу, ыпэкӏэ щыӏагъэм фэдэм, укӏэлъыплъэн плъэкӏрэп». Бэдаушым джащ фэдэу, щыӏэу хъункӏи хъунэу елъытэ ӏэкӏыб ӏофхэмкӏэ Министерствэм иунашъоу Сирием щыщ егъэзыгъэу къикощыкӏыгъэхэр Урысыем къырамыхьэхьанхэу анахьэу.

OC Media-м мы упчӏэмкӏэ иеплъыкӏэ къыраӏолӏэнэу ӏэкӏыб ӏофхэмкӏэ Министерствэм фэгъэзэныгъэ фишӏыгъ.

Илъэс 20-м мини 2

2018 илъэсым шышъхьаӏум и 1 илъэс 20 мэхъу Косовэ щыщ адыгэхэр заом къыхэкӏэу Адыгеим къызэращэжьыгъагъэхэр. Мы унагъохэр апае ахэмэ агъэпсыгъагъэ къуаджэу Мэфэхьаблэ дэтӏысхьагъэх. Джырэ уахътэм чылэм унэгъо 50 ехъу щэпсэу. Ахэр щэлажьэх къэралыгъо ӏофшӏапӏэхэм, полицым, гъэсэныгъэм ыкӏи медицинэм. Къэзгъэзэжьыгъэхэ адыгэхэр джаущтэу Адыгеим ит къуаджэ нэмыкӏхэми ащэпсэух.

Адыгеим щылажьэрэ лъэпкъ ӏофхэмкӏэ, хэкогъухэм зэпхыныгъэ дыряӏэнымкӏэ ыкӏи къэбар жъугъэхэмкӏэ ӏахьым икъэтынхэу OC Media къыратыгъэхэмкӏэ, зэкӏэмкӏи джы дэдэм хэкум щэпсэух Тыркуем, Сирием, Иорданием, Израиль къарыкӏыжьыгъэ адыгэ хэхэсхэм ащыщэу нэбгырэ мини 2 кӏахьэу.

Адыгеим щыпсэурэ цӏыф нэбгырэ мин 452-м ащыщэу адыгэхэр процент 24 ныӏэп зэрэхъухэрэр.