Гъэтхапэм и 14 адыгэ лъэпкъым хегъэунэфыкӏы Адыгабзэмрэ тхэн-хабзэмрэ ямафэ. Темыр Кавказым ичӏыпӏабзэу адыгабзэм ыпэ упчӏабэ ит, официальнэ ӏэпыӏэгъур зэримыгъотрэр, зы литературнэ шапхъэ зэримыӏэр, еджапӏэхэм надэлъфыбзэм шӏогъэшӏэгъонэу ащыряӏэр къызэреохрэр ыкӏи бзэр нахь макӏэу унагъохэм щагъэфедэ зэрэхъугъэр.

Мы мафэр ары 1853 илъэсым Тбылыс къызыщыдэкӏыгъагъэр адыгэ шӏэныгъэлэжьэу Бэрсэй Умар ытхыгъэу апэрэ «Адыгабзэм итхыбзэ».

Адыгабзэр Кавказым къихъухьэгъэ, абхъазыбзэм пэблагъэ, чӏыпӏабз. Адыгабзэр мэкъэ зещэхэмкӏэ баи — диалектым елъытыгъэу, макъэ 60 нэсэу — ыкӏи зэхэтыкӏэ зэхэлъ иӏ, загъорэ зы гущыӏэр гущыӏэухыгъэ псэум тефэу урысыбзэмкӏэ къапӏомэ.

Непэ адыгабзэр литературнэ шэпхъитӏукӏэ гощыгъэ — адыгабзэу, Адыгеимрэ Пшызэ шъолъырымрэ арыс адыгэхэр зэрыгущыӏэхэрэр, ыкӏи къэбэртэябзэр, Къэрэщэе-Щэрджэсымрэ Къэбэртэе-Бэлъкъарымрэ щагъэфедэрэр. Мы шапхъэхэм зэтекӏхэр ахэтхэми, адыгабзэмрэ къэбэртэябзэмрэ зы бзэм изыӏахьэхэу щытых.

ЮНЕСКОМ къылъытагъ, адырэ кавказыбзэ пчъагъэхэм афэдэу, адыгабзэми кӏодыжь пэнымкӏэ щынагъо зэрэшъхьащытыр.

Гурыт еджапӏэхэм шӏокӏ зимыӏэ гъэсэныгъэр зэращыӏуахыжьыгъэр

2007 илъэсым щылэ мазэм Адыгеим Иапшъэрэ хьыкум дигъэзыжьыгъ ныдэлъфыбзэр шӏокӏ имыӏэу хэкум игурыт еджапӏэхэм зэращарагъэшӏэнэу зэрэщытыгъэу, 2000 илъэсым хагъэхьэгъагъэр. Ащ фэдэ унашъом къыгъэхьылъагъ аущтыуми адыгабзэм ищытыкӏэ мыпсынкӏэ.

Адыгеимкӏэ къэралыгъо лъэгапӏэ ащыряӏ урысыбзэмрэ адыгабзэмрэ. Адыгэхэу хэкум исхэм япчъагъэ 26% ныӏэп зэрэхъурэр.

Урысыем Иконституциекӏэ ыкӏи хабзэмкӏэ, кӏэлэеджакӏом адыгабзэр зэригъэшӏэнэу фэмыемэ, ар зэригъэшӏэным фебгъэзы хъущтэп (адыгэми). Мыщ зытыригъакӏэзэ, Адыгеим ипрокуратурэ иушъыйкӏэ гурыт еджапӏэхэм адыгабзэр шӏокӏ имыӏэу зэрэщызэрагъашӏэрэ унашъор ӏуахыжьыгъ. Упчӏэр апэ «рагъэзхэрэ» еджакӏомэ янэ-ятэхэм къаӏатыгъэу арэу щытыгъэм фэдагъ.

Къыхэдгъэщын, Урысыем илӏышъхьэу Путин Владимир 2017 илъэсым бэдзэогъум и 20 къызэриӏуагъэр, имыныдэлъфыбзэ бзэр цӏыфым шӏокӏ имыӏэу зэригъэшӏэнымкӏэ ебгъэзы зэрэмыхъущтыр. Лӏышъхьэм гущыӏэ къышӏыгъ пыщытэу къэралыгъуабзэхэр лъэпкъ хэкухэм ащыӏэ еджапӏэхэм шӏокӏ имыӏэу ащарагъэшӏэным. Мыщ ыуж хэкубэхэм уплъэкӏуныгъэ зэфэшъхьафхэр ащызэхащагъэх, еджакӏохэм мы ӏофымкӏэ яфитыныгъэхэр аукъомэ къычӏагъэщынымкӏэ.

Адыгабзэм илъэгэпӏэ лъахъч

Мыекъопэ къэлэ бэдауш купэу «Адыгэ Хасэ — Адыгэ Зэфэс» зыфиӏорэм ипащэу Цундышк Заурбий OC Media-м зэдэгущыӏэныгъэу дыриӏагъэм къызэрэщыхигъэщыгъэмкӏэ, адыгабзэм ищытыкӏэ джыдэдэм къины. Анахь ӏофыгъо шъхьаӏмэ ащыщ адыгабзэм изэгъэшӏэн телъытэгъэ сыхьатхэм япчъагъэ зэрахэкӏрэм.

Ащ ибэдауш куп 2016 илъэсым ыкӏэм Адыгэ хэкум иунэшъошӏхэм зафигъэзэгъагъ ныдэлъфыбзэм изэгъэшӏэнрэкӏэ ыкӏи иухъумэнрэкӏэ хэбзэ хэушъхьафыкӏыгъэ агъэпсынэу.

«Нэмыкӏ упчӏэр, тичӏыпӏэ унэшъошӏхэм ар зэрамыштэрэр ары. Сыд пае? Тэркӏи мыр гурыӏогъуае джы нэсфэ», — къеӏо адыгэ бэдауш лэжьакӏом.

Цундышкым къыхегъэщы, купым ифэгъэзэныгъэ унэшъошӏхэм джэуап къыратыжьыгъэу, Адыгеим хабзэ зэриӏэр къэрылыгъобзитӏум (урысыбзэр ыкӏи адыгабзэр) афэгъэхьыгъэр ыкӏи Урысыем гъэсэныгъэмкӏэ Иминистерствэ адыгабзэм изэгъэшӏэнкӏэ къыдилъытэгъэ сыхьатхэр икъу зэрэфэдизхэр итэу.

Ащ ехъоу, адыгэ бэдауш лэжьакӏом къыӏуагъ, унэшъошӏхэм фэгъэзэныгъэу къашӏыгъэм зэритымкӏэ, хэкум адыгабзэр икъу фэдизэу зэрэщагъэфедэрэм ехьылӏагъэм емылъытыгъэу, гъэунэфагъэ ӏоф зегъэкӏоныр ыкӏи тхылъ ӏофхэр зэкӏэ урысыбзэкӏэ рагъэкӏокӏы.

Цундышкым къыхигъэхъуагъ джыри, Адыгабзэм имафэ ехъулӏэу ащ ибэдауш куп зэригъэхьазырырэр чӏыпӏэ унэшъошӏхэм зафигъэзэнэу адыгабзэм ехьылӏэрэ хабзэр аштэнымкӏэ.

Адыгабзэр ухъумэгъэнымкӏэ илъыныгъэхэр

Гуманитар ушэтынхэмкӏэ адыгэ Институтым ипэщагъэу, зэлъашӏэрэ бзэшӏэныгъэлэжьэу, профессорэу Бырсыр Батырбий къеӏо, адыгабзэм изэгъэшӏэн зэтезыныгъэхэм зэрахэтыр. Ащ къыхегъэщы, бзэм изэгъэшӏэнкӏэ шӏогъэшӏэгъоныгъэр Апшъэрэ еджапӏэхэм ягуманитар ӏахьэхэм къазэрэщыряохыгъэр ыужрэ илъэс зы-тӏум, джащ фэд адыгабзэмкӏэ шӏогъэшӏэгъонри.

Ащ дакӏоу, шӏэныгъэлэжьым къыхигъэщыгъ, гурыт ублэпӏэ еджапӏэхэу, ныдэлъфыбзэ закъокӏэ зыщеджэхэрэр, зэрэщымыӏахэхэр. Бырсырым игущыӏэхэмкӏэ, гумэкӏыгъо джыри кӏэлэегъаджэхэм ягъэхьызырын дэгъу зэрэщымыӏэри.

«Тэ, Гуманитар ушэтынхэмкӏэ адыгэ Институтыми, Гъэсэныгъэмкӏэ Министерствэми, цӏыфхэми тегугъы ыкӏи тыпылъ еджапӏэхэм ащеджэхэрэм ӏоф адэтшӏэным, Адыгэ филологиемрэ ыкӏи культурэмрэкӏэ яфакультет щеджэныр къыхахынымкӏэ яшӏогъэшӏэгъон къэдгъэущыным», — къеӏуатэ Бырсырым.

Гъэсэныгъэмкӏэ Министерствэм иаужрэ къэтынхэмкӏэ, Адыгеим джыдэдэм гурыт еджэпӏи 148 щыӏ, ахэм ащеджэ сабый мин 50 кӏахьэу. Еджэпӏэ 34-м ары ныӏэп адыгабзэмрэ литературэмрэ зыщзэрагъашӏэрэр.

Щытыкӏэр хьылъэми, хэкум зэпымыоу адыгабзэкӏэ къыщыдэкӏы гъэзетэу «Адыгэ макъэр», журналхэр, Апшъэрэ еджапӏэхэм яшӏэныгъэ ушэтын къыдэкӏхэр.

Адыгабзэр агъэфедэми, зыщырыгущыӏэхэрэр щыӏэкӏэ-псэукӏэ лъэгапӏэм ары

Сабый ӏыгъыпӏэхэу Мыекъуапэ дэтхэм джырэкӏэ ащэлажьэх «адыгабзэм икружокхэр», къыриӏотагъ OC Media-м Шъэоцӏыкӏу Асе, Адыгеим изысабый ӏыгъыпӏэ щылажьэрэм.

«Тисабый ӏыгъыпӏэ адыгабзэм икружок ӏоф щешӏэ, ау ащ телъытагъэ уахътэр макӏэ ыкӏи фаехэр зэкӏэ хэхьашъухэрэп. Пчъэгъэ гъэнэфагъэ закъу — сабый 15», — къыӏуагъ егъэджакӏом.

Бзылъфыгъэм къыхигъэщыгъ, кружокым хэхьанэу фаехэмэ япчъагъэ зэрэнахьыбэр чӏыпӏэу щыӏэхэм ягъэпшагъэмэ. Ыкӏи егъэджэнхэр тхьамафэм тӏо зэрэщыӏэхэрэр сыхьат ныкъо хъухэу.

«Унагъом адыгабзэкӏэ щыгущыӏэхэ хъумэ – мыр дэгъу, ау цӏыф макӏ аущтэу зекӏорэр», — елъытэ ащ.

Ащ дырегъаштэ Пшызэ Фатимэ, Адыгеим ихъызмэт лэжьапӏэхэм ащыщым ӏоф щызышӏэрэм: «Адыгабзэм ищытыкӏэ дэгъумэ ащыщэп, ӏо хэмылъэу, сыда пӏомэ тэр-тэрэу нахь макӏэрэ тыбзэ тырыгущыӏэу тыфежьагъ, Тигупсэхэм азфагуи. Тэ тилажьэн фай тыбзэ зэрэтшӏокӏодрэр», — къеӏо тигущыӏэгъу.

Фатимэ къеӏуатэ, мэзитӏукӏэ узэкӏэӏэбэжьмэ ӏофшӏэпӏакӏэу зыӏухьагъэм зэрэщигъэшӏэгъуагъэр ыкӏи зэригъэгушӏуагъэр зыхэхьагъэхэр зэкӏэ адыгабзэкӏэ зэрэщыгущыӏэхэрэм. «Мыр зэрэдэгъу дэдэр!», — еӏо ащ.

Къэбэртэе-Бэлъкъарым щыщ филологэу Жамбот (ыцӏэ закъу къыриӏуагъэр) елъытэ, щыӏэкӏэ-псэукӏэ лъэгэпӏэ закъом адыгабзэм урыгущыӏаныр зэримыкъурэр. Ащ къекӏы бзэзехьэмэ анахь къызэрыкӏо гущыӏэхэмрэ къэӏуакӏэхэмрэ зэрагъэфедэрэр. Ар, Жамбот иеплъыкӏэкӏэ, бзэм иухъумэнкӏэ икъурэп.

«Тиадыгабзэ илъэгапӏэ къызэреохыгъэр зыфэдизыр къыбгурыӏонэу уфаемэ, адыгэ пэпчъ едэӏун фае ижърэ адыгэ орэдмэ. Бзэм тыдэ къыриххэра гущыӏакӏэхэр? Ахэр бзэм къыхэхьэх къэхъу-къэшӏакӏэхэм, щыӏэныгъэм къыщыхъухэрэ зэхъокӏныгъэхэм къадакӏоу».

Гущыӏэгъу къытфэхъугъэм къеӏо, тхэкӏо ныбжьыкӏэхэри щыӏэнкӏи хъунэу. Ау ахэм апэкӏэ къэкӏощт дэгъу амылъэгъоу, фэшъхьаф ӏоф пылъынхэ фае мэхъу, яунагъохэр аӏыгъынхэм пае.

«Ныдэлъфыбзэкӏэ къыдэкӏрэ журнал макӏ тиӏэр, адыгэм афэгъэхьыгъэу макӏэ къэтынэу тыраххэрэр, тителевидение тиӏэп, тхэхэу адыгабзэкӏэ къыхэзыутхэрэр макӏэ. Ау зэрэнафэмкӏэ, тхэхэрэр охътэ гъэнэфагъэм цӏыф купым ищытыкӏэ къэзгъэлъагъохэу щытых», — кӏэух къешӏы Жамбот. Ащ къыхегъахъо, хъытыуми адыгабзэкӏэ къэбархэр зэригъотэгъуаер.

Адыгэбзэ зэикӏ

Адыгабзэм иӏофыгъохэм уарыгущыӏэ хъумэ, адыгабзэ ыкӏи къэбэртэябзэ шапхъэхэм апае зы хьарыфылъэм игъэпсын иупчӏэ ублэкӏы хъущтэп. Мы ӏофым илъэсипшӏ закъоп зытегущыӏэхэрэр. Зыхэм латин хьарыфхэр, адырэхэм кириллицым, ящанэхэрэм адыгэ тамыгъэхэм атетэу гъэпсыгъэ хьарыфылъэр къэбгъэфедэнхэу алъытэх. Ау, адыгабзэм дэлажьэхэрэм къызэрэхагъэщрэмкӏэ, мы къэтыгъэхэ хьарыфылъэхэм ащыщ гори адыгабзэм къекӏурэп, сыда пӏомэ ныдэлъфыбзэм имэкъэ зэхэтыкӏэ икъу фэдизэу къатышъурэп. Ау шӏэныгъэлэжьхэм ахэтых, зыӏохэрэр кириллицэмкӏэ ӏофшӏэгъабэхэр адыгабзэкӏэ гъэпсыгъахэх, ахэм язэдзэкӏын къиныгъоу зэрэхъущтыр. Латин хьарыфхэр нахь къыхахых ӏэкӏыбым щыпсэурэ адыгэхэм, ар анахь хьарыфылъэ псынкӏэу къыхагъэщэу, ныдэлъфыбзэр къызӏэкӏагъэхьэнымкӏэ.

«Адыгэ Зэфэс» зыфиӏорэ бэдауш купэу Къэбэртэе-Бэлъкъарым щыӏэм ипащэу Кӏэщ Руслъан къызэриӏорэмкӏэ, апэрэмкӏэ зэикӏ литературабзэм ишапхъэхэр бгъэпсынхэ фае, ащ ыуж етӏанэ зэикӏ хьарыфылъэм утегущыӏэ зыхъущтыр. Ащ иеплъыкӏэкӏэ, непэ бгъэтэрэзыжьхэ хъущтых хьарыфылъэхэу щыӏэхэр: а зы макъэхэр зэфэшъхьаф тамыгъэхэмкӏэ къэмытыгъэнхэу.

«Гущыӏэм пае, а зы макъэр къокӏыпӏэ ыкӏи кӏохьапӏэ диалектым зэфэшъхьафэу къащытыгъ. Мыщ иӏоф джы дэдэм зэшӏопхын фае», — къеӏо ащ. Руслъан игущыӏэхэмкӏэ, къыкӏэлъыкӏорэ лъэубэкъур диалектхэр зэхэщэгъэным епхыгъэщт нахь, ахэмэ язым-зыр ыхъожьыныр арэп. Ащ бзэм ибаиныгъэ хигъэхъощт.

Етӏанэ гущыӏэ гъэпсын зэфэшъхьафхэм азфагу къыхэхыгъэн фае анахь къызэрыкӏохэр, ыкӏи гъэпытэгъэныр гущыӏэмэ якъэӏуакӏэ язэикӏ литературнэ шъуашэр», — елъытэ ащ.

Ыкӏи джахэм ауж ныӏэп зэикӏ литературнэ хьарыфылъэм факӏорэ гъогур къызызэӏукӏыщтыр, еӏо Кӏэщым.